Veerkracht in een geïnfecteerde samenleving
Veerkracht is het vermogen om op een schok te anticiperen, om te herstellen en terug te keren naar de normale toestand. Maar we zijn ook in staat om als maatschappij uiteindelijk sterker en beter te worden, zelfs van een uitzonderlijke crisis als gevolg van de corona-uitbraak.
Ton Wilthagen en Paulien Bongers
In zijn nu al historische toespraak schetste premier Rutte de verstrekkende verwachtingen en gevolgen van het voortrazen van het corona-virus. Duidelijk is dat dit corona-virus niet alleen onze eigen gezondheid infecteert maar ook de basisstructuren van de samenleving. In ons deel van de wereld lijken we soms immuun voor rampzalige gebeurtenissen die elders wel vaker voorkomen. Dat blijkt nu niet het geval. De komende tijd wordt de veerkracht van individuele mensen en van de samenleving als geheel op de proef gesteld. Maar diezelfde kracht gaat uiteindelijk ook leiden tot innovatie in kwesties waarin we heel lang bleven hangen – en daarmee tot vooruitgang.
Drie aspecten van veerkracht
Veerkracht is geen abstract begrip. Het heeft drie aspecten. In de eerste plaats het vermogen van mens en maatschappij om op een ‘schok’ of ingrijpende ontwikkelingen te anticiperen. Dus weten en inschatten van wat er aan zit te komen en je daarop instellen. Bepaalde ontwikkelingen voltrekken zich geleidelijk. Denk aan de vergrijzing van de samenleving die leidt tot hogere uitgaven voor de zorg, waardoor we allemaal wat langer moeten doorwerken om onze welvaart zeker te stellen.
Het voorspellen van gebeurtenissen met grote impact is uiteraard minder eenvoudig. Denk aan de aanslagen op 11 september in de Verenigde Staten in 2001 en soortelijke daden in Europa een aantal jaren later. Ook de grote economische crisis van 2008 tot en met 2014 zagen we niet van tevoren aankomen. Op veel gebieden boeken we echter wel vooruitgang met datawetenschap, waardoor we vroegtijdig waarschuwingen kunnen geven (‘early warning systems’), zoals bij de stormen en orkanen die overal ter wereld voorkomen. Dus veerkrachtigheid is wat dit aspect betreft vooral een kwestie van meer en betere kennis. Dat geldt ook voor individuen. Als je op tijd weet dat je functie of beroep verdwijnt of verandert, kun je je omscholen voor een andere baan en werkloosheid vermijden
Ten tweede houdt veerkracht in dat we moeten zien te herstellen van een schok of ingrijpende gebeurtenis en terugkeren naar de normale toestand. Dat geldt nu voor veel mensen die ziek zijn en hoge koorts hebben. Het terugkeren naar de normale lichaamstemperatuur is dan het doel. Voor de maatschappij kunnen we een parallel trekken. Veel bedrijven, organisaties en mensen die nu hun gewone werk niet meer kunnen doen, hopen dat het mogelijk is om dat werk binnen afzienbare tijd weer op te pakken. Ook daar is veerkracht voor nodig: financieel, sociaal en mentaal.
Onze economische groei zal waarschijnlijk de komende tijd flink terugvallen en het doel is om op enig moment terug te keren naar normale groei. Voor het opvangen van deze economische en sociale schok worden momenteel door het kabinet, provincies, allerlei instanties en arbeidsmarktregio’s een groot aantal maatregelen genomen. Dat is ook van toepassing op het sociale aspect, waarop Rutte eveneens terecht wees. We moeten op elkaar letten en voor elkaar zorgen. Individuele mensen beschikken lang niet altijd over voldoende veerkracht. Wij zijn in Nederland en soortgelijke landen bevoorrecht dat we over veel middelen beschikken en dat betekent ook dat we in Europees en –wereldverband moeten bijdragen aan het herstel in andere landen waar dat niet het geval is.
De derde component van veerkracht wordt minder vaak ingezien. Veerkracht is zeker niet slechts het terugkeren naar de oude toestand. Veerkracht betekent ook vernieuwen, zodat we als mens en maatschappij sterker en beter worden. Dat is misschien wel de grootste uitdaging. In deze enorm moeilijke en onzekere tijden, is dit niettemin het wenkend perspectief. We blijken momenteel in staat om binnen de kortste keren over allerlei ‘hick ups’ heen te stappen. Discussies waarin we alsmaar bleven hangen. Zie hoe we nu ook flexwerkers en zzp’ers ondersteunen bij aan het werk blijven of niet in armoede vervallen. Al twintig jaar steggelen we in Nederland over de tegenstelling tussen flexwerk en vaste contracten, en over de vraag wat we met de zzp’ers aan moeten. En nu wordt er gehandeld.
Ook maken we nu grote sprongen in digitalisering, iets wat eveneens in Nederland moeizaam verliep. We leren nu snel en noodgedwongen hoe we leerlingen en studenten ook online les kunnen geven. Hoe mensen buiten de vaste werkplek toch productief en efficiënt kunnen samen werken. Daarmee maken we kennis veel breder en sneller toegankelijk en minder afhankelijk van plaats en tijd.
Sterke overheid en publieke sectoren
Deze crisis brengt ons ook individueel, sociaal en economisch weer tot bezinning – ‘back to basics’. Tot de vraag waar deden we het eigenlijk voor en op welke traditionele manier deden we dat dan. We gaan nu nog eens inzien dat de markt een heel effectieve manier is om zaken in een maatschappij te organiseren, maar dat we niet zonder een sterke overheid en publieke sectoren kunnen. We relativeren tegenstellingen in de maatschappij en hopelijk houden we dat vast. Iedereen kan ziek worden door het coronavirus: oud, jong, wit of met kleur. Een diepe crisis egaliseert.
Meer veerkracht is een kwestie van meer kennis, meer samenwerking tussen mensen, bedrijven, organisaties, het onderwijs en overheden op alle niveaus. Gezamenlijk kunnen we de agenda van een veerkrachtige en zinvolle samenleving opstellen, uitvoeren, onderzoeken en vasthouden. Deze crisis, waarin zowel gezondheid als economie worden aangetast, is ongekend, maar laten we vooral ook de kansen benutten die we hebben om er beter en sterker uit te komen.
Ton Wilthagen is hoogleraar Arbeidsmarkt aan Tilburg University, trekker van het thema ‘veerkrachtige samenleving’ binnen zowel de Tilburgse Universiteit als binnen de Nationale Wetenschapsagenda en momenteel NIAS-NSvP fellow.
Paulien Bongers is director of science van het onderdeel ‘Gezond Leven’ bij TNO, bijzonder hoogleraar bij de afdeling Sociale Geneeskunde van Amsterdam UMC en trekker van het thema ‘veerkrachtige samenleving’ binnen de Nationale Wetenschapsagenda
Een eerdere versie is gepubliceerd in het Brabants Dagblad, 19 maart 2020